Klasztor dominikanów w Prenzlau

Architektura

Klasztor i dwór margrabiów

Dominikanie z Prenzlau wybudowali klasztor na południowo-zachodnim obrzeżu miasta, bezpośrednio przy Bramie Kamiennej (Steintor), na lekkim wzniesieniu nad jeziorem Uckersee – położenie nie tylko dogodne, ale i typowe dla klasztorów zakonów żebraczych. Mnisi osiedlali się bowiem – ze względu na zakres swojej działalności – w miastach i zakładali swoje klasztory najchętniej w obrębie murów miejskich lub w rozwijających się dzielnicach przedmieść.

W wyniku wykopalisk archeologicznych, prowadzonych na terenie klasztoru od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, odsłonięto między innymi ślady wcześniejszych zabudowań – dworu miejskiego dynastii askańskiej. Po uzyskaniu zgody na fundację klasztoru w 1275 roku dominikanie otrzymali po jego budowę część dworu jako darowiznę, podczas gdy pozostałe budynki dworskie były początkowo nadal używane przez margrabiów.
Trójnawowy kościół halowy z cegły, wyświęcony w 1343 roku, oraz obszar klauzury razem z przybudówką – dawną biblioteką, obecnie siedzibą intendentury regionu Uckermark – oraz z budynkiem gospodarczym tworzyły centrum klasztoru, który został wybudowany w czterech etapach w latach 1275–1500.

Gotycki kościół klasztorny zachwyca maswerkami z motywem cztero- i trójliścia w oknach oraz okazałym głównym portalem zachodnim. Jego wyjątkowo kunsztowne zdobienia ze żłobieniami i winoroślami wiążą się przypuszczalnie z usytuowaniem portalu w kierunku dworu margrabiów. Krużganki, refektarz oraz kaplica maryjna z gotyckimi elementami architektonicznymi i ornamentyką mają stylistyczne korzenie w warsztatach choryńskiej strzechy budow­lanej i strzechy katedry brandenburskiej.

Latryny i ogrzewanie – życie w średniowiecznym klasztorze

Wiele z elementów budowlanych klasztoru jest wartościowych nie tylko z perspektywy historii sztuki, ale także dlatego, że dają nam one wgląd w codzienne życie mnichów. Na południe od kompleksu znajduje się na przykład wieża włączona w ciąg murów miejskich, która służyła mnichom jako wychodek. Podobne wieże latrynowe, często położone poza murami, można było spotkać także w średniowiecznych zamkach. Klasztory pełniły jednak pod tym względem funkcję wzorca, ponieważ a higienę osobistą, w tym nie tylko regularne kąpiele, lecz również gruntowne podcieranie się i mycie rąk po załatwieniu potrzeby fizjologicznej, położony był w zakonach duży nacisk. Lokalizacja wychodków była podyktowana względami praktycznymi – usytuowanie poza zespołem klasztornym umożliwiało utrzymywanie z daleka nieprzyjemnych zapachów i ułatwiało opróżnianie dołów z fekaliami.

W wielu klasztorach latryny budowano bezpośrednio nad płynącą wodą. W ten sposób fekalia były spłukiwane. Jeśli nie było to możliwe – jak w przypadku Prenzlau – przymocowywano pod otworem drewniany szyb, by zabezpieczyć mury i bezpośrednie otoczenie przed zabrudzeniem.

Zarówno skrzydło południowe, jak i zachodnie kompleksu klasztornego w Prenzlau ogrzewano ciepłym powietrzem. Nie było to rzadkością w średniowiecznych klasztorach. Ogrzewanie takie świadczyło o wyższym standardzie życia, na który nie mogli pozwolić sobie nawet wszyscy arystokraci w swoich zamkach. Starsze klasztory musiały się często zadowolić jedynie ogrzewalnią tzw. kalefaktorium – jedynym poza kuchnią rzeczywiście ciepłym miejscu w klasztorze.

Natomiast systemy grzewcze składały się przeważnie z pomieszczenia z piecem, którego sklepienia wyposażone w warstwy z kamieni polnych były w stanie kumulowań ciepło. Ogrzane powietrze doprowadzane było przez specjalne kanały i otwory do innych pomieszczeń znajdujących się z reguły na wyższych kondygnacjach niż samo pomieszczenie grzewcze.

Przypuszcza się, że wynalezienie tej techniki zawdzięczamy właśnie klasztorom. W jakim stopniu mnisi wykorzystali przy tym zasady rzymskiego hypocaustum, nie jest jednak do końca wyjaśnione.

Położenie

Krajobraz Marchii Wkrzańskiej

Położone na północy regionu Uckermark miasto Prenzlau określane jest często jako północna brama do jednego z najpiękniejszych krajobrazów Brandenburgii – rozległych, rzadko zaludnionych, lekko pagórkowatych terenów. Rzeka Uecker, dająca nazwę całemu regionowi, dzieli wraz ze swoją doliną bogaty w jeziora płaskowyż. Większość z ponad 400 jezior powstała pod koniec ostatniej epoki lodowcowej przed ponad 15 000 lat. Liczne głazy narzutowe świadczą o ruchu lodowcowym. Z powierzchnią 3058 kilometrów kwadratowych Ucermark należy do jednego z największych powiatów w Niemczech. Na jego terenie znajduje się blisko 62 obszarów ochrony przyrody, dających schronienie wielu gatunkom roślin i zwierząt.

Prenzlau leży nad jeziorem Unteruckersee i na północ od jeziora Oberuckersee. Są to dwa największe zbiorniki wodne regionu. Na południowym-zachodzie miasto graniczy z Parkiem Przyrody Jezior Marchii Wkrzańskiej, trzecim pod względem wielkości z 11 parków przyrody w Brandenburgii. W parku obok gęstych lasów dominują liczne jeziora rynnowe i wytopiskowe oraz bagna. Przez park prowadzą szlaki wędrówkowe o łącznej długości 600 kilometrów oraz szlaki wodne o długości 100 kilometrów.

Warty zobaczenie jest także położony na południu od Prenzlau w powiecie Barnim Rezerwat Biosfery Schorfheide-Chorin, który od 1990 roku znajduje na liście UNESCO. Jest tam około 240 jezior. Centrum rezerwatu tworzy Schorfheide – połączony teren śródleśny o powierzchni około 200 kilometrów kwadratowych, będący siedliskiem wielu zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin. Szczególną atrakcją rezerwatu jest las Grumsin, jeden z ostatnich w Europie, nienaruszonych przez człowieka lasów bukowych, który od 2011 jest roku jednym z pięciu niemieckich lasów wpisanych na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości. Grumsin z około 2800 hektarami i 590 hektarami światowego dziedzictwa przyrody jest ponadto częścią największego połączonego nizinnego lasu bukowego świata.

Gotyk ceglany i kościoły z kamienia polnego

Mimo że pod koniec drugiej wojny światowej Prenzlau zostało prawie zupełnie zniszczone, nadal można odkryć tu liczne ślady przeszłości. W średniowieczu w mieście znajdowało się wiele kościołów, do których należał również klasztorny kościół dominikanów pw. św. Krzyża („Zum Heiligen Kreuz”). Kościoły te wraz z upływem czasu uległy znacznym zniszczeniom. Od lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku podjęto działania na rzecz ich odbudowy lub zabezpieczane jako ruiny. Kościół parafialny św. Marii – trójnawowy kościół halowy z dwiema wieżami na zachodzie i imponującym maswerkiem na ścianie wschodniej – spłonął w kwietniu 1945 roku. Przetrwały jedynie mury zewnętrzne. Od lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku trwa jego odbudowa i dziś znów jest on znakiem rozpoznawczym miasta. Stanowi on bez wątpienia jeden z najcenniejszych przykładów północnoniemieckiego gotyku ceglanego.

Ponadto warte zobaczenia są w Prenzlau fragmenty średniowiecznych murów miejskich z Bramą Kamienną (Steintorturm), Wieżą Blindowską (Blindower Tor) i Wieżą Środkową (Mittelturm), jak również Wieżą Czarownic i Wieżą Prochową (Hexen- und Pulverturm).

Również najbliższa okolica jest niezwykle ciekawa dla miłośników historii. Atrakcją są między innymi liczne, typowe dla regionu kościoły wiejskie z kamienia polnego, wzniesione w XIII i początkach XIV wieku. Piękne budowle znaleźć można np. w miejscowościach Dedelow, Gramzow – tutaj także ruiny klasztorne – Schwaneberg i Briest.

Malownicza okolica i trudna historia: Templin, Lychen i Ravensbrück

Z Prenzlau łatwo dotrzeć do Templina z historycznym starym miastem oraz do Lychen z położonym w pobliżu dawnym opactwem cysterskim Himmelpfort. Oba miasta zawdzięczają swoje powstanie wyjątkowemu położeniu pomiędzy licznymi jeziorami w regionie, mającym w średniowieczu duże znaczenie polityczne i strategiczne. W obu miejscowościach zachowały się historyczne układy urbanistyczne i duża część zabudowy. Templin zachwyca regularnym – stworzonym według nowego planu po pożarze miasta w 1734 roku – rozkładem ulic oraz zabudową ryglową z tego okresu, jak i okazałymi murami miejskim z kamienia polnego z XIII wieku.

W drodze do Lychen warto zatrzymać się w miejscowości Boitzenburg, gdzie można podziwiać położony na wyspie pośrodku parku krajobrazowego barokowy pałac. Od 1528 roku znajduje się on w posiadaniu rodziny von Arnim. Kompleks powstał w miejscu dawnego zamku granicznego, wybudowanego w roku 1252 i wzmiankowanego po raz pierwszy w roku 1276. Niedaleko tego niewielkiego miasta znajdują się także ruiny dawnego klasztoru cystersów Boitzenburg.

Ślady trudnej historii XX wieku widoczne są przede wszystkim w dawnym żeńskim obozie koncentracyjnym Ravensbrück w pobliżu miasta Fürstenberg nad Hawelą, gdzie obecnie znajdują się miejsce pamięci oraz muzeum.

Oferta turystyczna

Muzeum i centrum kultury

Dawny klasztor dominikanów w Prenzlau jest ważną i stałą częścią życia kulturalnego miasta. W jego budynkach znajduje się między innymi muzeum, informujące o historii oraz kulturze miasta i regionu. Pokazywane są tam liczne obiekty z wykopalisk na terenie nieistniejącego klasztoru cysterek w Seehausen. Wystawa doskonale dokumentuje wiele obszarów życia codziennego mniszek, gdyż znaczna część kultury materialnej znalazła się – prawdopodobnie w czasie pożaru klasztoru w 1445 roku i podczas jego rozwiązania w wyniku reformacji w latach 1542/43 – w jeziorze Oberuckersee. Dzięki dobrej konserwacji pod wodą przetrwać do naszych czasów mogło nie tylko wiele naczyń i zabawek ceramicznych, lecz także przedmioty wykonane z materiałów organicznych, takich jak drewno, kości czy skóra.

Obok biblioteki miejskiej i archiwum miejskiego w budynkach dawnego klasztoru znajdują się centrum kulturalne Kulturarche, a także sklepik, kawiarnia oraz galeria sztuki, gdzie prezentowane są przede wszystkim prace artystów regionalnych.

Centrum kulturalne organizuje koncerty i przedstawienia teatralne. Do imprez cyklicznych należą „Kultursommer im Klostergarten” (od czerwca do września), „Groschenkonzerte” – czyli koncerty w wykonaniu Pruskiej Orkiestry Kameralnej, a na początku grudnia „Advent im Kloster”.

Spacer po mieście

Zwiedzanie dawnego klasztoru dominikanów można wzbogacić spacerem wzdłuż murów miejskich. Trzykilometrowy szlak jest dobrze oznakowany i prowadzi od klasztoru przez odbudowane na podstawie historycznych planów osiedle Sternberg, wzdłuż jeziora Unteruckersee do tablicy upamiętniającej istnienie synagogi zniszczonej w 1938 roku w czasie nocy kryształowej, aż do parku miejskiego.

Również liczne kościoły oraz ruiny kościołów warte są zwiedzenia – przede wszystkim kościół św. Marii. Latem można wejść na obie wieże i z wysokości 64 i 68 metrów podziwiać panoramę miasta. Od maja do września można ponadto w każdą sobotę wziąć udział w zwiedzaniu miasta z przewodnikiem.

Ci, którzy po dużej dawce historii i kultury będą mieli ochotę na kontakt z naturą, również się nie rozczarują. Obfitujący w jeziora krajobraz wokół Prenzlau jest idealnym miejscem na odpoczynek. Zwiedzać można zarówno rowerem, jak i pieszo. Warto zdecydować się również na rejs statkiem po jeziorze Uckersee i jego kanałach – z pewnością dostarczy on niezapomnianych wrażeń. Również miłośnikom sportów wodnych – od amatorów pływania, przez kajakarzy aż do surferów – Prenzlau i jego okolice mają wiele do zaoferowania.

Zarówno dawny klasztor dominikanów, jak i miasto mają punkty informacyjne dla turystów, służąc radą i pomysłami na zwiedzenie okolicy, organizując wycieczki i oprowadzania, a także sprzedając bilety na wydarzenia kulturalne.

Możliwości noclegu

Prenzlau oferuje nocleg na każdą kieszeń – od przystępnych schronisk po wygodny hotel.

Hotel Uckermark to propozycja dla najbardziej wymagających, nawet jeśli obsługa nie zawsze odpowiada oczekiwaniom mieszkańców wielkich miast, a dostęp do bezprzewodowego Internetu jest płatny.

Gastronomia

W Prenzlau jest wiele kawiarni, pubów, zajazdów, restauracji i innych lokali gastronomicznych, których jakość jest bardzo zróżnicowana.

Smaczne jedzenie i sprawną obsługę oferuje restauracja „Am Kap”, jak również – jeśli na miejscu jest szef kuchni – restauracja hotelowa „Marie Luise” w Hotelu Uckermark.

Historia

Bogactwo i ubóstwo

Kiedy w 1250 roku Jan I Askańczyk otrzymał od Pomorzan Marchię Wkrzańską (Uckermark), terytorium to wymagało stworzenia nowych struktur, które skonsolidowałyby panowanie Brandenburczyków. Duchowa i polityczna władza zakonów i klasztorów była pod tym względem nie do przecenienia. Margrabia faworyzował najwidoczniej dominikanów, których jednocześnie osadził w Pasewalku.

Choć dominikanie obiecali mu założenie klasztoru, trwało to aż do 1275 roku, aż pierwsi mnisi przybyli do Prenzlau. Za założyciela i fundatora klasztoru uchodzi – choć fakt ten nie jest potwierdzony dokumentami – Jan II, który po śmierci Jana I panował w Marchii Brandenburskiej wraz ze swoim bratem Ottonem IV.
Konwent był już w 1300 roku jednym z najbogatszych dominikańskich klasztorów w Marchii, choć klasztorowi przydzielony był jedynie dwór gospodarczy w Klinkow jako większy majątek ziemski. Dzięki darowiznom i zapisom testamentalnym mnisi otrzymali jednak liczne domy i kawałki ziemi w Prenzlau, jak również mniejsze majątki oraz wpływy z oprocentowania z pobliskich wsi. O znacznie wyższych dochodach klasztoru świadczy kredyt, jaki mnisi zapewnili miastu jeszcze w 1492 roku. W roku 1519 klasztor ucierpiał wskutek pożaru, co znacznie wpłynęło na jego sytuację gospodarczą. Dwór w Klinkow musiał zostać zastawiony. Czy do mającej miejsce w 1545 roku sekularyzacji wspólnota wyszła z trudności gospodarczych, nie wiadomo.

Oddziaływanie polityczne

Co do tego, że dominikanie z Prenzlau mieli podczas swojej działalności wpływ na życie gospodarcze i polityczne miasta oraz całej Marchii, nie ma wątpliwości. Na podstawie dostępnych dokumentów trudno jednak ocenić, jak mocno byli oni zaangażowani. W 1419 roku klasztor był na przykład miejscem załagodzenia sporu i pojednania pomiędzy Heinrichem von Blankenburg zu Bietikow a jednym z obywateli miasta, oskarżonym o zamordowanie jego brata. Możliwe, że zakon odgrywał w tym przypadku rolę pośrednika.

Nie ma informacji potwierdzającej, że dominikanie brali udział w procesach marchijskich przeciwko uznanym za heretyków waldensom. Akta procesowe z lat 1292 i 1394 są wprawdzie przechowywane w klasztorze, wszystko inne nie jest jednak możliwe do udowodnienia.

W 1544 roku klasztor został na rozkaz Joachima II Hektora wywłaszczony i przekazany do dyspozycji miasta. W roku 1545 ostatni przeor Bartholomäus Merter przekazał siedzibę dominikanów – w której miał zostać utworzony miejski szpital – księciu elektorowi.

Po reformacji

Wykorzystanie budynków poklasztornych było do 1989 roku bardzo różnorodne. Na przestrzeni stuleci mieściły one szpital, miejską mennicę, mieszkania czynszowe, katolicką salą do nabożeństw, a od 1828 roku również przytułek dla ubogich wraz ze szkołą i kuchnią dla biednych, więzieniem oraz szpitalem miejskim. Kościół klasztorny funkcjonował od 1577 roku jako kościół parafialny św. Mikołaja.

Od 1930 roku w klasztorze znajdowało się muzeum regionalne. W 1945 roku część zbiorów została wywieziona i dopiero w 1987 wróciła na miejsce. Po wojnie, w 1957 roku, w pomieszczeniach klasztoru została wznowiona praca muzealna. Od 1989 cały zespół klasztorny zaczęto przekształcać w centrum kultury. Dziś mieści się tam między innymi miejskie muzeum historyczno-kulturowe.