Archeologia klasztorów

Poszukiwanie wskazówek w starych murach

Kerstin Geßner & Annett Dittrich

fot. K. Geßner

Wymazane i nadpisane

W średniowieczu brak cennego pergaminu oznaczał, że niektóre strony, które były już zapisane, zostały częściowo zeskrobane w celu ich ponownego zapisania. Praktyka ta zaowocowała unikalnymi świadectwami z pozornie niepowiązanymi śladami tekstu na jednym dokumencie. Są one znane jako palimpsesty.

W archeologii termin palimpsest jest metaforą krajobrazu kulturowego, który podlegał ciągłym zmianom w czasie. [i] Obraz ten jest szczególnie trafny do opisania historii użytkowania klasztorów, ponieważ budynki były wznoszone, przebudowywane, burzone, niwelowane, zabudowywane, a czasem nawet rekonstruowane na przestrzeni wieków. Działania te nie zawsze całkowicie wymazywały przeszłość, ponieważ każda epoka pozostawia ślady w ziemi, które można udokumentować w ramach badań archeologicznych i ponownie złożyć jak puzzle. W miejscach o długiej historii użytkowania powstały niezależne krajobrazy klasztorne złożone z okolicznych majątków, kaplic i gospodarstw, a nakładające się na siebie warstwy czasu kondensowały się w ogromne archiwa w ziemi w pobliżu zbudowanych klauzur – dziedzictwo uznane za kulturę światową, która wymaga należnego jej traktowania.

Ryc. 1: Fragment płytki podłogowej z klasztoru cystersów w Lehnin (fot. K. Geßner)

Z łopatą i motyką…

Współczesna archeologia ma do dyspozycji różne metody odkrywania przeszłości i fragmentów warstwa po warstwie. Jednak pomimo cyfrowych, nieniszczących technik, takich jak geomagnetyka, skany 3D i obrazy z dronów, łopaty, kielnie i miotły są dziś nadal jednymi z najważniejszych narzędzi archeologii. Nawet średniowieczna ciekawość wykorzystywał je do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o wiek świata. Czy to w poszukiwaniu relikwii, zakopanych skarbów, czy z czystej ciekawości co do antycznych malowanych waz, łopaty i motyki były zawsze w użyciu.[ii]

Ryc. 2: Robotnicy wykopujący relikwie św. Amphibalusa przy instruktażu benedyktyńskiego mnicha z St Alban (Londyn), XIII-wieczny rękopis (Cambridge, Corpus Christi College, MS 026: Matthew Paris OSB, Chronica maiora I, 135v)

W 1191 roku mnisi benedyktyńscy użyli również motyk podczas odbudowy zniszczonego przez pożar opactwa Glastonbury do odkrycia grobów, które przypisywali oni legendarnemu królowi Arturowi i jego żonie Ginewrze, zmarłym około 700 lat wcześniej. Kiedy król Anglii oddał znaleziony wkrótce potem miecz Excalibur, narodził się mit, który trwa do dziś.

Prace ziemne, czasami na dużą skalę, wielokrotnie miały miejsce w pobliżu klasztorów, na przykład w celu wyrównania terenu, wykopania kanałów i sztucznych stawów, łamania kamieni lub, jak mnisi z Dobrilugk, zbudowania kilometrowego pasa obronnego wokół ich czasami odległych posiadłości.[iii] Przedmioty i ciekawostki odkryte w tym procesie stanowiły podwalinę obszernych kolekcji naturaliów i skamieniałości, takich jak w Klosterneudorf w Austrii, gdzie “gabinet naturaliów” istniał już w XIV wieku.

Beitrag

Edukacja

Ponieważ życie klasztorne jest życiem świadomie kształtowanym, nie może się ono obejść bez…

Zadania archeologii klasztornej

Obecnie archeologia w klasztorach często odbywa się w ramach badań budowlanych i nadzoru archeologicznego prac budowlanych. Rzadsze są jednak projekty badawcze na dużą skalę, takie jak w klasztorze rzeszy w Lorsch[iv] , cysterskim klasztorze Seehausen[v] lub pustelniczym klasztorze premonstrateńskim Elisabethenzell[vi] . Prace archeologiczne prowadzone są zgodnie z obowiązującymi na całym świecie wytycznymi muzealnymi dotyczącymi badania, dokumentowania, konserwacji, zbierania i publikowania, np. poprzez wystawy i wizualizacje. Nie jest tajemnicą, że zachowanie zakopanych zabytków archeologicznych zawsze pozostaje dużym wyzwaniem, ponieważ dawne konstrukcje budowlane lub miejsca pochówku są zazwyczaj postrzegane przez inwestorów jedynie jako przeszkody w budowie. W tym przypadku wykopaliska ratunkowe na terenach klasztornych stanowią zaakceptowany przez ochronę konserwatorską kompromis w odniesieniu do nieodwracalnego zniszczenia dziedzictwa kulturowego. Z drugiej strony, wydobyte pozostałości budynków uważanych za utracone również oferują możliwości, na przykład gdy stanowią wstęp do projektów rekonstrukcyjnych. Ważnym aspektem jest zawsze realizacja możliwości doświadczania tego dziedzictwa podczas wizyty na miejscu, tak jak w przypadku planu piętra kościoła w klasztorze Walkenried.

Ryc. 3: Wykopaliska w kościele klasztornym kanoników augustiańskich w Kaltenborn, założonym w 1118 r. , Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Robert Prust.

Nierzadko zdarza się, że do dobrze budynków znanych – takich jak kościół klasztorny i klauzura – dołączają nieznane, takie jak dawne budynki lub obiekty na terenie klasztoru, których funkcja nie została przekazana. W tym miejscu archeologia może wypełnić luki w naszej wiedzy. Dotyczy to informacji na temat pierwotnej funkcji budynków o zmienionej formie użytkowania, szczegółów technicznych dotyczących wyrafinowanych podziemnych systemów nawadniających i odwadniających lub rozwiązań konstrukcyjnych systemów grzewczych, korytarzy łączących i studni.

Niezależnie od tego, czy chodzi o odkryte miejsca pochówku, przedmioty codziennego użytku czy obiekty sztuki – znaleziska archeologiczne często rewidują istniejący obraz kompleksu klasztornego. Archeologia nadal pisze historię lokalnego klasztoru za pomocą nowych metod datowania, takich jak chronologia słojów drzewnych. Znaleziska archeologiczne zapewniają unikalne, namacalne podejście do rzeczywistości życia w przeszłości i konfrontują odwiedzających wystawę z raczej przyziemnymi, czasem nieoczekiwanymi rzeczami, ale zawsze z przemijalnością dziedzictwa kulturowego.

Ryc. 4: Prezentacja medialna odkrycia klasztornej figury do czytania (Atzmann), wystawa w Zehntscheune Kloster Lorsch (zdjęcie: Oschatz Visuelle Medien GmbH), URL: https://www.oschatz.de/projekte/zehntscheune-kloster-lorsch

Badania archeologiczne budynków i ich rzutów

Obok Georga Sello, który przeprowadził rozległe wykopaliska w kościele klasztornym Lehnin w latach siedemdziesiątych XIX wieku, Amerykanin Kenneth John Conant, który od 1927 roku poświęcił się badaniom francuskiego opactwa Cluny, jest jednym z pionierów archeologii klasztornej.[vii] Dzięki intensywnym badaniom historycznych widoków i planów, udało im się – za pomocą ukierunkowanych sondowań archeologicznych – przedstawić rekonstrukcję kościołów klasztornych, które zostały zabudowane innymi budynkami i leżały w gruzach.

Ryc. 5: Wydobycie elementów architektonicznych z ukierunkowanych sondowań archeologicznych w Cluny, 1931 r. (https://www.medievalacademy.org/page/FirstProjects)

Od tego czasu badania rzutów budynków są jednym z głównych zadań archeologii klasztornej. Nie tylko w Burgundii czy w Brandenburgii zsekularyzowane klasztory służyły jako kamieniołomy; również w pozostałej części Europy średniowieczne klasztory często popadały w ruinę z powodu braku konserwacji. Ale nawet opactwa, które mogą pochwalić się nieprzerwanym użytkowaniem klasztornym, były zwykle poddawane znacznym przebudowom w okresie baroku, w którym istniejące budynki były stale dostosowywane do zmieniających się potrzeb. Na przykład fundamenty, piwnice i podłogi zburzonych budynków klasztornych lub całych opuszczonych obiektów leżą w ziemi obok pozornie całkowicie zachowanych kompleksów.

Precyzyjne pomiary i znajomość różnych technik budowlanych pomagają rozdzielić nakładające się struktury przestrzenne na przestrzeni czasu: w najlepszym przypadku wynikiem tych prac jest plan obiektu, często z kolorowymi warstwami z różnych okresów.

Ryc. 6: Plan faz budowlanych i kapitularz klasztoru cystersów w Bronnbach (Häret-Krug, Katinka 2017, ryc. 15/16)[viii]

Chociaż układ klasztoru był zgodny z określonymi zasadami porządku, jednak te były dostosowywane przez każdy klasztor do lokalnych warunków. Różne zakony preferowały również różne strategie budowlane.[ix] Podczas gdy klasztory zakonów żebraczych wpisywały się w ciasną strukturę istniejących miast, klasztory zakonu cystersów, zakładane na otwartym polu, tworzyły przestronne zespoły architektoniczne. Z kolei ścisła klauzura klasztorów żeńskich wymagała zmiennych rozwiązań rzutu budynków z reglamentowanymi wejściami i przejściami. Zadaniem archeologicznych badań budowlanych jest odkrycie tej częściowo zakopanej, indywidualnej organizacji przestrzennej. Selektywne interwencje, np. w podłogi lub pokrywy sklepień, również prowadzą do szczegółowej wiedzy. Ponadto wykopaliska ujawniają liczne indywidualne przykłady architektury klasztornej, takie jak kształtki, elementy architektoniczne, płytki podłogowe, dachówki, kafle piecowe i rury wodociągowe.[x]

Ryc. 7: Zwornik z klasztoru franciszkanów w Kyritz (zdjęcie, rysunki: A. Dittrich, K. Kortschagina, K. Kossatz)

Archeologia ogrodów

Ponieważ ogrody klasztorne podlegały również normom budowlanym i zwykle miały stałe instalacje i konstrukcje, ich pozostałości można docelowo szukać w ziemi. Czasami służą one jako podstawa do nowej aranżacji, w tym murów otaczających, fontann, zbiorników wodnych, pawilonów, osi ścieżek i krzyżówek, rzeźb, fundamentów, a rzadziej rabat, donic lub pozostałości botanicznych. Rekonstrukcja barokowych ogrodów dawnego klasztoru augustianów w Dalheim została oparta nie tylko na źródłach obrazowych, ale także na rezultatach archeologicznych.[xi] Barokowe struktury ogrodowe, a także techniki przycinania i sadzenia, są w dużej mierze oparte na średniowiecznych wzorcach. Ogrody klasztorne obejmują szereg specjalnych przestrzeni ogrodowych, które można zidentyfikować archeologicznie, gleboznawczo i topograficznie, np. za pomocą modeli wysokościowych: począwszy od winnic, stawów z karpiami i zabagnionych kanałów, poprzez ściany-szpalery dla owoców, zamknięte sady i warzywniki, aż po doły pod sadzenie drzew i głęboko orane grządki szparagów, które są wyraźnie widoczne w profilach glebowych.[xii]

Ryc. 8: Okno w przeszłość w barokowym ogrodzie opactwa Dalheim

Znaleziska codzienności

Ze względu na zwiększone wymagania dotyczące higieny i czystości w porównaniu do średniowiecznych miast, odkrycie klasztornego wysypiska śmieci może być postrzegane jako prawdziwy łut szczęścia dla archeologii klasztornej. Miało to miejsce w latach 80-tych XX wieku w klasztorze cysterek w Seehausen, gdzie śmieci i pozostałości po pożarze były przez wieki gromadzone blisko brzegu pobliskiego jeziora. Depozyt obejmujący kilka tysięcy pojedynczych przedmiotów stanowi “unikalną skarbnicę codziennej kultury klasztornej”[xiii] . Artefakty te żywo pokazują napięcie między życiem świeckim a ucieczką od świata, w którym poruszały się zakonnice głównie o arystokratycznym pochodzeniu. Podczas gdy różańce, łyżki komunijne, znaki pielgrzymkowe i inne dewocjonalia mówią o pobożnym życiu za murami klasztoru, naczynia do picia, drewniane łyżki, szpilki, naparstki, wrzeciona, grzebienie i łyżki do czyszczenia uszu są dowodem na codzienne życie zakonnic. Inne przedmioty znalezione w klasztorze, takie jak rylce do pisania wykonane z kości i rogu, zapięcia do książek, szkatułki z zamkiem, drewniane tabliczki i gliniane lampy, wskazują na kulturę piśmienną mnichów i mniszek.

Ryc. 9: Szkatuła na relikwie i szpilki znalezione podczas wykopalisk w klasztorze cysterek w Seehausen (kolekcja klasztoru dominikanów w Prenzlau, online: https://brandenburg.museum-digital.de/objects?s=+fulltext%3Aseehausen&section=results_list&mode=grid&startwert=0)

Niekiedy artefakty ujawniają również rozbieżność między surową normą zawartą w regułach i statutach zakonnych a prawdziwą rzeczywistością życia w klasztorach. Na przykład żetony, kamienie i kości są materialnym dowodem na to, że klasztorny zakaz gier, który był przede wszystkim skierowany przeciwko hazardowi, nie był ściśle przestrzegany w każdym klasztorze. Kompletna plansza do gry Trictrac, średniowiecznego poprzednika dzisiejszej wersji tej gry, została znaleziona w latrynie augustiańskiego klasztoru pustelniczego we Fryburgu.[xiv] Ale jak się tam znalazła? Chociaż interpretacja znaleziska archeologicznego, podobnie jak w procesie poszlakowym, może czasami zrekonstruować ślady, które można odczytać jako sposób działania, motywacja w indywidualnych przypadkach często pozostaje niepewna.[xv] Czy zatem plansza do gry została jedynie ukryta, czy wręcz demonstracyjnie wrzucona do klozetu?

Ryc. 10: Plansza do gry trictrac, dzisiejszego backgammona, z latryny klasztoru augustianów-eremitów we Fryburgu (źródło: Nota VIII, 3.3.8) oraz leged game piece z klasztoru cystersów w Lehnin (fot. K. Geßner).

Oprócz kości zwierząt, latryny i studnie zawierają również szczątki botaniczne, które archeobotanika może wykorzystać do wyciągnięcia wniosków na temat żywności i roślin. Klasztory odegrały pionierską rolę w propagowaniu uprawy owoców, o czym świadczy nie tylko podróż jabłka Borsdorf po Europie, ale także konkretne znaleziska pestek winogron, brzoskwiń, śliwek i wiśni, a także łupin orzechów laskowych i włoskich. Rośliny barwiące, przyprawy i zioła lecznicze można zidentyfikować na podstawie zwęglonych nasion, np. bób, soczewicę, proso i gorczycę. Rzadziej jednak pozostałości średniowiecznych egzotyków, takich jak figi i ryż, świadczą o szerokim zasięgu sieci klasztornych.

Zwyczaje pogrzebowe i badania antropologiczne

Klasztory były jednymi z najbardziej poszukiwanych miejsc pochówku w średniowieczu: grób w ziemi klasztornej był uważany za ważną gwarancję własnego zbawienia, ponieważ obiecywał wieczną pamięć o zmarłych, która miała być utrzymywana poprzez modlitwy i msze członków klasztoru. Obecnie większość cmentarzy klasztornych została opuszczona, a niektóre z nich zostały nawet całkowicie zapomniane. Krypty znajdują się również bezpośrednio pod podłogami kościołów, gdzie dużym wyzwaniem jest na przykład montaż systemów grzewczych. Jeśli ze względu na planowane interwencje budowlane nie można uniknąć ekshumacji grobów, to podczas ich odsłonięcia można zidentyfikować ważne wskazówki dotyczące praktyk pochówku klasztornego, takie jak stosowanie całunów zamiast trumien.

Ryc. 11: Prace odkrywkowe na cmentarzu klasztornym Lehnin i przy fundamentach skrzyżowania naw (fot. A. Dittrich)

Późniejsza analiza antropologiczna koncentruje się na specyfice poszczególnych wspólnot klasztornych, które czasami ujawniają większą różnorodność niż się powszechnie zakłada. Ostatnie badania antropologiczne szczątków ludzkich z cmentarzy klasztorów w Lehnin (Brandenburgia) i Ihlow (Fryzja Wschodnia)[xvi] dowodzą, że na cysterskich cmentarzach klasztornych spoczywały również kobiety i dziewczęta. Było to możliwe dzięki zmianie w statutach zakonu. Po stopniowym złagodzeniu kategorycznego zakazu pochówku osób świeckich i kobiet, od XIII wieku dwóch bliskich krewnych (amici) każdego członka klasztoru mogło znaleźć miejsce ostatniego spoczynku na cmentarzu klasztornym cystersów.

Goście, ubodzy i chorzy mogli również zostać pochowani w klasztorze, jeśli tam zmarli. Duża liczba szkieletów z nieprawidłowościami związanymi z chorobami, takimi jak te spowodowane gruźlicą, pokazuje, że wielu poważnie chorych i potrzebujących szukało przyjęcia do klasztornego szpitala. Zmiany zapalne w materiale kostnym wskazują również na ciężką pracę fizyczną, taką jak noszenie ciężkich ładunków. Ślady próchnicy i tak zwane markery stresu na zębach i kościach – takie oznaki okresów niezrównoważonego odżywiania lub przebytych chorób dostarczają zatem wskazówek dotyczących diety lub obowiązujących przepisów dotyczących postu.

Żyjąca przeszłość

Oprócz klasycznej wystawy, każdy klasztor ma inne podejście do wizualizacji przeszłości, również w oparciu o różne odkryte fakty archeologiczne. Podczas gdy klasztor Chorin można zwiedzać wirtualnie, sfinansowana w ramach programu LEADER interaktywna podróż “Średniowiecze spotyka media” w klasztorze Wedinghausen idzie o krok dalej. Korzystając z krótkich sekwencji filmowych i pod fachowym przewodnictwem berlińskiego archeologa państwowego prof. dr Matthiasa Wemhoffa, pomieszczenia klasztorne służą do prześledzenia minionego życia, a jednocześnie przedstawiają fakty dotyczące historii architektury klasztoru, malowideł ściennych i znalezisk archeologicznych.

Ryc. 12: Wirtualna wycieczka po klasztorze Chorin (https://visit.museum-virtuell.com/de/tour/chorin)

Rys. 13: Przewodnik medialny klasztoru Wedinghausen (www.kloster-wedinghausen.de)

Niezależnie od tego, czy są to sklepy przyklasztorne, rekonstrukcje, wydarzenia średniowieczne, seminaria warzenia piwa, wycieczki postne czy ogrodnictwo klasztorne, dzisiejsze podejście do spuścizny historycznej pozostawionej nam przez średniowiecznych mnichów i mniszki jest tak różnorodne, jak same klasztory. Oprócz tego zróżnicowanego aspektu, na koniec badań archeologicznych powstaje zadanie wykorzystania różnych mediów do opowiedzenia indywidualnej historii danego klasztoru. Bowiem to autentyczne miejsce, choć zmienione pod wieloma względami i wciąż ulegające przeobrażeniom, pozostaje równie cenne jak pergamin w średniowiecznej bibliotece.

Przypisy końcowe

[i] Laurent Olivier: Mroczna otchłań czasu – archeologia i pamięć. Plymouth 2011.

[ii] Alain Schnapp: Odkrywanie przeszłości – początki i przygody archeologii. Stuttgart 2009, 100, 111-112, 116.

[iii] Annett Dittrich, Kerstin Geßner: Ufortyfikowani mnisi – obrona lądowa klasztoru Dobrilugk w pobliżu Birkwalde, powiat Elbe-Elster. W: Archeologia w Berlinie i Brandenburgii 2022, 106-111.

[iv] https://www.uni-heidelberg.de/fakultaeten/philosophie/zegk/iek/forschung/lorsch_kloster.html; https://kloster-lorsch.de/klosterlorsch/archaeologie-baugeschichte

[v] Projekt BMBF: Dobra materialne jako wyraz żeńskiego zycia duchowego i codziennego działania w średniowieczu (https://bldam-brandenburg.de/arbeitsbereiche/archaeologie/forschungen-und-projekte/kloster-seehausen/); Felix Biermann, Katrin Frey, Gudrun Gleba (eds.): Średniowieczne klasztory cysterek w południowo-zachodnim basenie Morza Bałtyckiego. Materialne dobra pomiędzy codziennością i duchowością. Wydanie 1. Zossen koło Berlina 2020.

[vi] Skansen Elisabethenzell (Dolna Frankonia, https://www.spessartprojekt.de/forschung/ausgrabungen/das-kloster-elisabethenzell/)

[vii] Janet T. Marquardt: First Projects: Medieval Academy Support of Kenneth J. Conant’s Cluny. Eastern Illinois University 2004 (https://www.medievalacademy.org/page/FirstProjects)

[viii] Katinka Häret-Krug: Między tradycją a reprezentacją – cysterskie budynki klauzury w okresie baroku. Przykłady Ebrach, Bronnbach, Eberbach i Arnsburga. W: Joachim Werz (red.): Cystersi. Koncepcje życia monastycznego. Regensburg, 2017.

[ix] Christina Vossler-Wolf: Archeologia klasztorna. W: Barbara Scholkmann, Hauke Kenzler, Rainer Schreg (red.): Archeologia średniowiecza i czasów nowożytnych. Wiedza podstawowa. Darmstadt 2016, 210-218.

[x] Horst Adler (red.): Fundort Kloster: Archeologia w krainie klastorów. Katalog wystawy w opactwie Altenburg, od 1 maja do 1 listopada 2000.

[xi] Matthias Preißler: Barokowy ogród klasztoru w Dalheim. W: Matthias Wemhoff (red.): Barokowy rozkwit. Kultura klasztorów w Westfalii. Regensburg, wydanie 1, 2007, 47-59.

[xii] Na temat hydroinżynierii patrz James Bond: Monastic Water Management in Great Britain: A review. W: Graham Keevill, Mick Aston i Teresa Hall (red.): Monastic archaeology: papers on the study of medieval monasteries. Oxford, 2001, 88-136.

[xiii] Dirk Schumann: Klasztor cysterek w Seehausen i obszerna inwentaryzacja archeologiczna klasztornej kultury materialnej. W: Dirk Schumann (red.): Sachkultur und religiöse Praxis. Berlin 2007, 458-491.

[xiv] “Od radości do boskości”. Kultura gier w klasztorze. (Katalog wystawy specjalnej w Fundacji Klasztoru Dalheim – LWL-Landesmuseum für Klosterkultur od 1 czerwca do 3 listopada 2013 r.). Wydany przez Fundację Klasztoru Dalheim – Państwowe Muzeum Kultury Klasztornej LWL. Z tekstami Helgi Fabritius i in. Lindenberg im Allgäu, 2013.

[xv] Carlo Ginzburg: Na tropie sladów – nauka szuka siebie samą. Berlin 2011.

[xvi] Melanie Timmermann: Klasztor Cystersów w Ihlow: modlitwa, praca i pożyteczne życie w średniowieczu! Badanie antropologiczne, Berlin, 2009, 24.